Fiillerin anlam özellikleri (iş, oluş ve durum fiilleri)

İş, oluş, durum ve hareket bildiren sözcüklere fiil (eylem) denir.
Anlamlarına göre fiiller; iş fiilleri, oluş fiilleri ve durum fiilleri olmak üzere üç grupta incelenir:

1. İş (Kılış) Fiilleri

Öznenin kendi isteği ile gerçekleşen ve öznenin bir nesneyi etkilediği fiillerdir. Bu fiillerde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) vardır.

Bir cümlede özneyi (yani işi yapan kişiyi) bulmak için yükleme “kim, ne?” sorularından birini sorarız. Özneyi bulduktan sonra öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne olup olmadığını bulmak için ise yükleme “ne, neyi, kimi?” sorularından birini sorarız. Eğer fiille sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alabiliyorsak bu fiil, iş (kılış) fiilidir.

Örnek(ler)

Annem bize kitap okudu.
Yukarıdaki cümlede yükleme “kim okudu?” sorusunu sorarak özneyi (annem) buluyoruz ve yükleme “ne okudu?” sorusunu yönelttiğimizde “kitap” cevabını alıyoruz. Bu cümlede “kitap” sözcüğü nesnedir ve öznenin (annenin) yaptığı işten etkilen varlıktır. Sonuç olarak “okuma” fiili nesne alabildiği için iş (kılış) fiilidir.

• Kardeşim evin camını kırdı. (neyi kırdı? → evin camını (nesne) ⇒ iş fiili)
• anlatmak (neyi anlatmak? → derdini (nesne) | ne anlatmak? → masal (nesne) ⇒ iş fiili)
• bilmek (neyi bilmek? → cevabı (nesne) ⇒ iş fiili)
• görmek, sormak, dikmek, atmak, almak, dinlemek, öğrenmek…
• Vazoyu kedi kırmış.
• Salona girer girmez paltosunu koltuğa fırlattı.
• Evlat, elindeki silahı yere bırak.
• Osman, hoşça kal demeden telefonu yüzüme kapattı.
• İyi izle; topu doksana atacak.
• Annem akşama kadar cam sildi.
• Akşam ninem bize masal anlatacak.

2. Durum Fiilleri

Öznenin süreklilik gösteren bir durumunu anlatan fiillerdir. Durum fiillerinde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) yoktur. Bu yüzden durum fiillerinde, fiille sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alamayız.

Durum fiilleri insanların bazen kendi isteğiyle bazense kendi iradesi dışında gerçekleştirdiği fiillerdir ve bitmesi için başka bir fiilin başlaması gerekir.

➜ Durum fiillerinde eylem, öznenin isteği ile gerçekleşmiştir. Fakat fiilden etkilenen bir nesne yoktur. Bu nedenle durum fiillerinde nesneyi bulmaya yönelik sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularına cevap alınamaz.

➜ Bir fiilin durum fiili olup olmadığını anlamak için fiilin başına “onu” kelimesini getirebiliriz. Anlamsız oluyorsa o fiil durum fiilidir.

Not: Durum fiili olup da nesne alabilen az da olsa fiil vardır. Bu fiiller hareket bildirmediği için durum fiili olarak kabul edilir. (özlemek, beğenmek…)

Örnek(ler)

Dün gece erkenden uyumuşum.
Yukarıdaki cümlede “uyumak” fiili öznenin (ben) uyuma işi sırasındaki sürekliliğini gösterir. Ayrıca uyuma işinin bitmesi için başka bir eylemin (uyanmak) başlaması gerekmektedir. Bu cümlede yükleme “ne uyudu, neyi uyudu, kimi uyudu?” sorusunu yönelttiğimizde hiçbir cevap alamıyoruz. Sonuç olarak “uyumak” fiili nesne alamadığı için durum fiilidir.

• Arkadaşım yan binada oturuyor. (ne, neyi, kimi oturuyor? → cevap yok ⇒ durum fiili)
• gitmek (ne, neyi, kimi gitmek? → cevap yok ⇒ durum fiili)
• ağlamak (ne, neyi, kimi ağlamak? → cevap yok ⇒ durum fiili)
• gülmek, uyanmak, çıkmak, gitmek, yatmak, uzanmak…
• Odaya girdiğimde televizyonun karşısında gülüyordu.
• Gece geç yattığı için sabah erken uyanamadı.
• Bir an önce annesine kavuşmak için merdivenleri hızlıca çıktı.
• Her saba okula otobüsle gidiyor.
• Misafirler gider gitmez hemen yattı.
• Bulaşıkları yıkadıktan sonra koltuğa uzandım.
• Teyzem her akşam sahil boyunca yürür.
• Sibel, yarışmayı kazanamadığı için ağlıyormuş.
• Rıza her sabaha derse geç geliyor.
• Borçlarını ödeyemediği için arabasını satacakmış.
• Kerem şu an evde bilgisayar oyunu oynuyordur.
• Tatilde iyice dinlenin.

3. Oluş Fiilleri

Öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi bildiren fiillerdir. Oluş fiillerinde daha çok “zaman içerisinde kendiliğinden olma” söz konusudur.

Oluş fiilleri, bir durumdan başka bir duruma geçildiğini veya geçilmekte olduğunu bildirirler.

Öznenin kendi isteği dışında meydana gelen, kendiliğinden oluşan değişikliği anlatan fiillere oluş fiilleri denir.

Oluş fiilleri, zamanla ortaya çıkan, kendiliğinden oluşan bir durumu anlatırlar.

Bir fiilin oluş fiili olup olmadığını anlamak için eylemin istem dışı ve kendiliğinden oluşup oluşmadığına bakılır

Örnek(ler)

Sonbaharda yapraklar sararır.
Bu cümlede “sararmak” fiili, öznenin (yapraklar) zaman içerisindeki değişimini anlatır. Yapraklar yeşilden sarıya dönmüş, bir değişim yaşanmıştır. Bu değişim öznenin iradesi dışında, zaman içerisinde kendiliğinden olmuştur. “sararmak” fiili, öznenin isteği dışında zaman içerisinde gerçekleşen bir değişimi anlattığı için oluş fiilidir.

• Kuzenim, görmeyeli çok büyümüş. (Kendiliğinden oluşan değişim ⇒ oluş fiili)
• yaşlanmak, uzamak, ağarmak, paslanmak, solmak, acıkmak…,
• Ahmet’in köpeği de artık iyice yaşlandı.
• Bahçedeki otlar çok uzamış.
• Onun da saçları ağarmış.
• Bu makine kullanılmadığı müddetçe paslanır.
• Anneme anneler günü için aldığım çiçekler solmuş.
• Bebeğin karnı acıkmış.
• O çiçeğe su vermezsen yaprakları sararacak.
• Üç gün sonra eve gelince baktık ki ekmek, peynir, yoğurt hepsi küflenmiş.
• Pastayı dolaba koyalım ki bayatlamasın.
• Görmeyeli baya büyümüşsün.
• Sıkı bir diyetle bir ayda tam on kilo zayıfladı.
• Dondurmaları buzluğa koymayı unuttuğun için dondurmalar erimiş.