Söz sanatları nedir ve nelerdir

Türk edebiyatında kullanılan söz sanatları; mecaza dayalı, anlama dayalı ve söze dayalı olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Mecaza dayalı yapılan söz sanatlarında sözcük gerçek anlamının dışında kullanılmaktadır. Teşbih, istiare, mecazı mürsel, kinaye ve teşhis en sık kullanılan mecaza dayalı söz sanatlarıdır. Bunların yanı sıra; intak, tariz ve mecaz da bu gruba dahil edilmektedir. Anlamla ilgili söz sanatlarında, mecaza dayalı yapılan anlatımın tersi kullanılmaktadır. Bu gruptaki söz sanatlarında sözcükler kendi anlamlarında ve birbirleriyle bağlantılı olarak kullanılmaktadır. Anlama dayalı söz sanatlarına çok sayıda alt başlık açılabilmektedir. Tevriye, tenasüp, hüsni talil, mübalağa, nida ve tecahül arif; bu grupta en yaygın kullanılan söz sanatlarıdır.

Söze dayalı yapılan edebi sanatlarda ise; sözcük yapısı, söyleniş ve yazılış tarzı ön plana çıkarılmaktadır. Cinas ve aliterasyon, söze dayalı yapılan söz sanatları arasında kabul edilmektedir. Söz sanatları toplamda üç gruba ayrılsa da bu grubun alt başlıkları ele alındığında çok sayıda içerik ile dikkat çekmektedir. Bu kapsamda; söz sanatlarının özellikleri ayrı ayrı ele alınarak ve aşağıdaki gibi listelenebilmektedir.

Mecaza dayalı edebi sanatlar

Teşbih: İkisi arasında benzerlik bulunan sözcüklerden, zayıf kalanı güçlü olana benzetme sanatıdır.
İstiare: Teşbihte kullanılan iki öğeden yalnızca birisinin kullanıldığı sanattır. İstiare yapılırken cümlede benzeyen ya da benzetilen varlıktan yalnızca birisi bulunmaktadır.
Mecazı Mürsel: Bir sözcüğün, arasında herhangi bir benzer yön olmaksızın, başka bir sözcüğün yerine kullanılmasıdır.

Kinaye: Sözcüğün hem gerçek anlama hem de mecaz anlama gelebilecek şekilde kullanılmasıdır.
Teşhis: Kişiselleştirme olarak da bilinmektedir. İnsan dışındaki varlıklara, insana ait özellikler yükleme sanatıdır.
İntak: İnsan dışındaki varlıklara, insanın konuşma yeteneğini aktarma sanatıdır.
Tariz: Anlatılmak istenen sözün tam tersi bir anlam ile ifade edilmesidir. Aynı zamanda iğneleme olarak da bilinmektedir.

Anlama dayalı edebi sanatlar

Tevriye: Cümle içerisinde sesteş bir sözcüğün uzak manası ile kullanılması sanatıdır.
Tenasüp: Anlam olarak birbiri ile uyumlu sözcüklerin aynı cümle içerisinde kullanılmasıdır.
Hüsni Talil: Doğal olarak gerçekleşecek olayları, alakası olmayan bir nedene bağlama sanatıdır.

Mübalağa: Olayların normalden abartılarak anlatılmasıdır.
Nida: Cümleyi güçlendirmek için ünlem ve seslenme yapılmasıdır.
Tecahül Arif: Aslında bilinen bir olayın, bilinmiyormuş gibi yapılmasıdır.

Söze dayalı edebi sanatlar

Cinas: Yazılışı aynı ancak anlamları farklı sözcükleri bir arada kullanma sanatıdır.
Aliterasyon: Ses ve hecelerin tekrarlanarak kullanılmasıdır.

Söz sanatları örnekleri

Söz sanatları Türk edebiyatının bütün dönemlerinde, farklı baskınlıklarda, kullanılmaktadır. Bu kapsamda yaygı olarak kullanılan söz sanatlarına ait örnekler aşağıda sıralanmıştır.

• Cennet kadar güzel ülkemiz. (Teşbih)
• Şakaklarıma karlar yağdı. (İstiare)
• Vapur, Karşıyaka’ya yanaştı. (Mecazı Mürsel)
• Şu karşımda duran, taş bağırlı dağ mısın? (Kinaye)
• Gül dile geldi, bülbülün aşkından. (Teşhis)
• Beyaz gerdanına bir tane de be gerek. (Tevriye)
• Güzel bir gün olsun diye, çiçeklenmiş tüm tomurcuklar. (Hüsni talil)
• Ölüm indirmede gök, ölü püskürmede yer. (Mübalağa)
• Ey Seymenler diyarı hey! (Nida)
• Kül edip ele beni, sevdirme ele beni. (Cinas)