Tamlama yanlışlıkları anlatım bozuklukları

Yalın halde kullanılan isimlerden sonra “ ve” bağlacı sonra da belirtisiz isim tamlaması kullanılırsa tamlanan “ ve” bağlacından önceki isme de ait gibi görünüp karışıklığa yol açabilmektedir.

• Müdür ve bina sorumlusu odaları kontrol etti. (müdür sorumlusu ve bina sorumlusu gibi bir anlam oluyor) (Bina sorumlusu ve müdür )
• Ekonomik ve sağlık sorunları dile getirildi. (Ekonomik sorunları ve sağlık sorunları) (Ekonomik sorunlar ve sağlık sorunları )
• Ticari ve meslek faaliyetleri yıldan yıla artıyor. (ticari faaliyetleri ve meslek faaliyetleri) (Ticari faaliyetler ve meslek faaliyetleri)

Not: Tamlanan Eki Fazlalığı: İyelik eki “ – i ” nin gereksiz kullanımından kaynaklanır.

Bu ek, tamlayanın yer almadığı bir cümlede sanki bir TAMLAYAN varmış hissi uyandırdığı için önemli bir anlatım kusuru içerir.

• Neşe verici şeylerle de uğraşalım, gülmesini unutmayalım. Gülmeyi
• Ne oturmasını biliyor ne de kalkmasını. Ne oturmayı biliyor ne de kalkmayı.

1) Bir sıfatla bir ismin (adın) ortak tamlanana bağlanması anlatımı bozar:

Sıfat ve isim tamlamalarının aynı tamlanana bağlanması anlatım bozukluğuna neden olur; çünkü isim tamlamalarında tamlanan iyelik eki aldığı halde sıfat tamlamalarında tamlanan iyelik eki almaz. Dolayısıyla tamlananlar, niteliği farklı olduğundan, ortak kullanılamaz.

Örnekler:

• Kaza yerine birçok askerî ve polis aracı geldi. (askerî aracı şeklinde tamlama olmaz)
• Kaza yerine birçok askerî araç ve polis aracı geldi. (Doğrusu)

cümlesinde “araç” sözü hem “askeri” hem “polis” sözcüklerinin tamlananı durumundadır. Ancak “polis aracı” isim tamlamasıdır ve tamlanan iyelik eki almıştır. “askerî ” sözcüğü ise sıfat olabilecek bir sözcüktür ve “askerî araç” şeklinde sıfat tamlaması yapar; tamlanan da ek almaz. Dolayısıyla “araç” sözcüğü ortak tamlanan olarak kullanılamaz. Cümle; “Kaza yerine birçok askerî araç ve polis aracı geldi.” şeklinde olmalıdır.

• Ekonomik ve sağlık problemleri başarıya engel olur.
• Ekonomik problemler ve sağlık problemleri başarının önündeki engellerdir.(Doğrusu)

Bu cümledeki “sağlık problemleri” tamlamasında tamlanan sözcük (problemleri) ek almıştır. Doğru bir kullanım olarak “ekonomik problem” tamlaması tamlanan eki (iyelik eki) almaz. Oysa, “problemi” tamlananını sıfatın ve ismin ortak tamlananı olarak kullanılmıştır. Bu durumda “ekonomik problemi ve sağlık problemi” şeklinde ortaya çıkan bu cümlede anlatım bozukluğu görülür. Bu cümle “Ekonomik problemler ve sağlık problemleri başarının önündeki engellerdir.” şeklinde sıfata ait bir tamlananın getirilmesiyle düzeltilebilir.

Diğer Örnekler:

Doğa ve toplumsal olayları inceledik.
— Doğa olaylarını ve toplumsal olayları inceledik. (Doğrusu)

Dün epik ve aşk şiirleri okuduk.
— Dün epik şiirler ve aşk şiirleri okuduk. (Doğrusu)

2) Çoğul anlamı taşıyan bir sıfattan sonra gelen ad tekil olmalıdır:

Belgisiz sıfat tamlamalarında tamlayanın ölçü, miktar, çokluk bildirmesi hâlinde tamlananda da (ad) çoğul kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar.

Sıfat tamlamalarında, sıfat olan sözcük çoğul anlam verirse isim soylu sözcük çoğul eki (-lar/-ler) almaz. Bu özellik genellikle belgisiz sıfatlarda görülür.

• “Geceye birçok davetliler katıldı.”

cümlesinde “birçok” sıfatı çoğul bir anlam verdiği halde davetliler sözü de çoğul eki almıştır. Cümleden çokluk eki -ler çıkarılmalıdır.

Bu kuralla ilgili diğer örnekler:

• Birçok seneler geçti.
— Birçok sene geçti.

• Bizde iki türlü düşünürler vardır.
— Bizde iki türlü düşünür vardır.

• Her türlü tedbirler alındı.
— Her türlü tedbir alındı.

3) Tamlayan Eki Eksikliği:

Belirtili isim tamlamasında tamlayan (ilgi) ekinin (-ın, -in, -un, -ün) kullanılmaması anlatım bozukluğuna yol açar.

Örnekler:

• Yazarların çoğu, öykü en kısa zaman dilimlerini anlatan bir tür olduğunu düşünürler.
• Yazarların çoğu, öykünün en kısa zaman dilimlerini anlatan bir tür olduğunu düşünürler.

Cümledeki anlatım bozukluğunu gidermek için “öykü” sözcüğüne (-nün) tamlayan eki getirilmelidir.

• Her önüne gelen aklına esen sözcüğü dilimize mal etmesi yanlıştır.
— Her önüne gelenin, aklına esen sözcüğü dilimize mal etmesi yanlıştır.

• Bu duygular geçici ve insanı yanıltıcı olduğu bilinmelidir.
— Bu duyguların geçici ve insanı yanıltıcı olduğu bilinmelidir.

• Büyük emek harcanarak yazılan eserler bilimsel bir yaklaşımla değerlendirilmesi gerekir.
— Büyük emek harcanarak yazılan eserlerin bilimsel bir yaklaşımla değerlendirilmesi gerekir.

Tamlayan ekinin gereksiz kullanılması da anlatım bozukluğuna neden olur:

• Evin yıkılan bölümü onarıldıktan sonra boyandı.
• Ev, yıkılan bölümü onarıldıktan sonra boyandı.

Bu cümlede “ev” sözcüğüne tamlayan eki getirmek anlatımı bozmuştur; çünkü tamlayan ekinin (-in) kullanılması, sözde öznenin belirsizleşmesine neden olmuştur. Bu cümleye sözde özne eklemek ise gereksiz sözcük kullanımına neden olur. Tamlayan ekinin kaldırılması anlatımın düzelmesini sağlar.

4) Tamlayan Eksikliği:

• Öğrenciye bir şey vermeden gelişmesini umma.
— Öğrenciye bir şey vermeden öğrencinin gelişmesini umma.

• Arkadaşına yardım ederek mutlu olmasını sağladı.
— Arkadaşına yardım ederek onun/arkadaşının mutlu olmasını sağladı.

• Tanıdıklarından alışveriş yaparak para kazanmalarına katkıda bulunurdu.
— Tanıdıklarından alışveriş yaparak onların/tanıdıklarının para kazanmalarına katkıda bulunurdu.

• Çocuklarıyla her konuyu konuşur, yanlışa düşmemelerine çalışırdı.
— Çocuklarıyla her konuyu konuşur, onların/çocuklarının yanlışa düşmemelerine çalışırdı.

İkinci tekil kişi iyelik eki (sen-in) ile kaynaştırma harfiyle birlikte kullanılan üçüncü tekil iyelik eki (o-n-un) benzerlik gösterir. Bu durumda tamlayan sözcüğün kullanılmaması anlam belirsizliğine neden olacağından anlatım bozukluğuna yol açar.

• “İlk şiirini bir dergide okumuştum.” (Yanlış)
  “Onun ilk şiirini bir dergide okumuştum.” (Doğru)
  “Senin ilk şiirini bir dergide okumuştum.” (Doğru)

cümlesinde okunan şiirin kime ait olduğu belli değildir. (“Senin şiirin” mi “onun şiiri” mi?) Bu cümlede “(onun) şiir-i-n-i” ve “(senin) şiir-in-i” şeklinde gösterebileceğimiz iyelik eklerinin karıştırılmaması için tamlayanın (“senin” veya “onun” tamlayanlarından birinin) kullanılması şarttır.

Tamlamalarla İlgili Diğer Kurallar

Bir isim tamlamasında birden fazla tamlanan varsa, bu tamlananlardan biri tekilse diğeri de tekil; biri çoğulsa diğeri de çoğul olmalıdır.

• Çocukların eli ve tırnakları temizdi.
• Çocukların elleri ve tırnakları temizdi. (Doğrusu)
• Çocukların eli ve tırnağı temizdi. (Doğrusu)

Bu cümlede tamlananlardan biri tekil, biri çoğul olduğu için anlatım bozukluğu söz konusudur. Bu cümle “Çocukların elleri ve tırnakları temizdi.” veya “Çocukların eli ve tırnağı temizdi.” şeklinde düzeltilebilir.

Belirtili nesne görevindeki isim-fiile, tamlama kurmadığı halde, belirtme durum ekinden önce tamlanan eki (3. tekil iyelik eki) getirilmesi anlatım bozukluğuna yol açar.

• Yürüme(si)ni, oturma(sı)nı, kalkma(sı)nı bilmiyor.
• Yürümeyi, oturmayı, kalkmayı bilmiyor. (Doğrusu)

cümlesi tamlanan eki fazlalığından kaynaklı anlatımı bozuk bir cümledir. Bu cümle, “Yürümeyi, oturmayı, kalkmayı bilmiyor.” şeklinde düzeltilebilir.

“-den” eki, sadece “çokluk içinden seçme” görevindeyse tamlayan eki yerine kullanılabilir; fakat “-den” eki, “çokluk içinden seçme” işlevinde değilse bu ekin tamlayan eki yerine kullanılması anlatım bozukluğuna neden olur.

• Öğrencilerden birkaçına kitap hediye edildi.

“Öğrencilerden birkaçı” ifadesiyle “çokluk içinden seçme” anlamı vardır. Doğru bir kullanımdır.

• Öğrencilerden hepsine kitap hediye edildi.
• Öğrencilerin hepsine kitap hediye edildi. (Doğrusu)

“Öğrencilerden hepsi” ifadesiyle “çokluktan seçme” anlamı olmadığı için anlatım bozukluğu söz konusudur.

Tamlamalarda aynı tamlayanın tekrar edilmesi anlatım bozukluğuna yol açar.

• Masallardaki hayali kişiler ve hayali yaratıklar çocuklara sembolik anlatımlı olayları yaşatır. (Yanlış)
• Masallardaki hayali kişiler ve yaratıklar çocuklara sembolik anlatımlı olayları yaşatır. (Doğru)

Ad (isim) tamlamalarında ismin başında “Kaç?, Ne kadar?” gibi soru sıfatları bulunduğunda isimler çoğullanırsa anlatım bozukluğu oluşabilir.

Salonda kaç kişiler var? (Yanlış)
— Salonda kaç kişi var? (Doğru)

Ne kadar meyveler alayım? (Yanlış)
— Ne kadar meyve alayım? (Doğru)