Ünsüz benzeşmesi, yumuşaması, türemesi, düşmesi nedir

• Sert Sessizler = f, s, t, k, ç, ş, h, p (FıSTıKÇı ŞaHaP)
• Yumuşak Sessizler = b, c, d, g

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)

Bir sözcüğün son hecesi “f, s, t, k, ç, ş, h, p” sert sessiz harflerinden biri ile biterse ve bu sözcüğe “c, d, g” yumuşak sessiz harfleriyle başlayan bir ek gelirse, ekin başındaki yumuşak ünsüzler sözcüğün sonundaki ünsüzün etkisiyle sertleşerek “c ünsüzü ç’ye”, “d ünsüzü t’ye” ve “g ünsüzü k’ye” dönüşür. Bu değişime “ünsüz benzeşmesi” adı verilir.

Bir sözcükte ünsüz benzeşmesini bulabilmek için:

• Sözcükte ”f, s, t, k, ç, ş, h, p” ve “ç, t, k” ünsüzlerinin yan yana gelip gelmediğine bakılır,
• Yan yana gelmiş ise bu iki harften birinin sözcüğün kök ya da gövdesinde diğerinin ise ekte olup olmadığına bakılır.

Ünsüz benzeşmesi örnekleri

Sınıf – ca = Sınıfça = (Bu kelimedeki sınıf kelimesine getirilen “ca” eki, “f” sert ünsüz harfinden dolayı sertleşmiş ve “ça” ekine dönüşmüştür.)

• Taraf – dar – Taraftar
• Kümes – den = Kümesten
• Küs – gün = Küskün
• Et – cil = Etçil
• Yurt – daş = Yurttaş
• İnat – cı = İnatçı
• Unut – gan = Unutkan
• Çocuk – ca = Çocukça
• Sıcak – dan = Sıcaktan
• Seç – gin = Seçkin
• Geç – ti = Geçti
• Güreş – ci = Güreşçi
• Çalış – gan = Çalışkan
• Külah – dan = Külahtan
• Silah – cı = Silahçı
• Arap – ca = Arapça
• Dolap – ta = Dolapta
• Çap – gın = Çapkın

Not: Ünsüz benzeşmesi konusunda dikkat etmeniz gereken şey yukarıda eklerin asıl hallerinin “c, d, g” sesleri ile başlıyor olmasıdır. Örneğin “dı, di, du, dü” görülen geçmiş zaman ekinin “tı, ti, tu, tü” gibi çok şekillerinin var olması ünsüz benzeşmesi kuralındandır. Aşağıda benzeşme kuralından dolayı çok şekilli olarak bulunan bazı ekleri sıraladık. Sözcüklerde bu eklerle sıkça karşılaşacaksınız:

• -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü (Görüşen geçmiş zaman eki) – Seçtik
• -dan, -den, -tan, -ten (Ayrılma hali eki) – Yataktan
• –da, -de, -ta, -te (Bulunma hali eki) – Kitapta
• -ca, -ce, -ça, –çe (Eşitlik hali eki) – Açıkça
• -dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür (Bildirme eki) – Okumaktır
• -cı, -ci, -cu, -cü, -çı, -çi, -çu, -çü (İsimden isim yapma eki) – Simitçi
• -ca, -ce, -ça, -çe (İsimden isim yapma eki) – Farsça
• -daş, -taş (İsimden isim yapma eki) – meslektaş
• -cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, -çul, -çül (İsimden isim yapma eki) – etçil
• -gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü (Fiilden isim yapma eki) – atkı
• -gan, -gen, -kan, ken (Fiilden isim yapma eki) – Yapışkan
• -gaç, -geç, -kaç, -keç (Fiilden isim yapma eki) – Kıskaç
• -dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür (Fiilden isim yapma eki) -Biriktirmek
• -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük (Sıfat fiil eki) – Geçtiğim yollar

Not: Rakamlar ve özel isimlere gelen eklerde de ünsüz benzeşmesi kuralı geçerlidir.

Örnek:

1. 1985’de Sivas’da doğdum. (Yanlış)
2. 1985’te Sivas’ta doğdum. (Doğru)

Ünsüz yumuşaması

Sözcük köklerinin, gövdelerinin veya bazı ekleri almış hallerinin sonunda bulunan “p, ç, t, k” sessiz harflerinin yanına ünlü harfle başlayan bir ek geldiğinde “p, ç, t, k” sesleri yumuşayarak “p sesi b’ye”, “ç sesi c’ye”, “t sesi d’ye”, “k sesi g, ğ’ye” dönüşür. Bu duruma ünsüz yumuşaması adı verilir.

Ünsüz Yumuşaması Örnekleri

Sonu “p” ile biten kelimelere örnekler:

• Kasap – ı = Kasabı (Ünsüz yumuşaması)
• Dolap – ım = Dolabım
• Cevap – ımı = Cevabımı
• Sebep – ini = Sebebini
• Rakip – ine = Rakibine
• Hesap – ı = Hesabı
• Takip – e = Takibe
• Sahip – inden = Sahibinden
• Muhatap – ınız = Muhatabınız
• Talep – in = Talebin
• Mahcup – uz = Mahcubuz
• Kitap – a = Kitaba
• Nasip – im = Nasibim

Sonu “ç” ile biten kelimelere örnekler:

• Ağaç – ı = Ağacı (Ünsüz yumuşaması)
• İlaç – ımı = İlacımı
• Yamaç – a = Yamaca
• Demeç – i = Demeci
• Kireç – i = Kireci
• Topaç –ım = Topacım
• Dalgıç – a = Dalgıca
• Başlangıç – ında = Başlangıcında
• Süzgeç –in = Süzgecin
• İnanç – ım = İnancım
• Sevinç – ini = Sevincini
• Yırtmaç – ı = Yırtmacı

Sonu “t” ile biten kelimelere örnekler:

• Yoğurt – un = Yoğurdun (Ünsüz yumuşaması)
• Tokat – ı = Tokadı
• Taklit – ini = Taklidini
• Senet – iniz = Senediniz
• Umut – unu = Umudunu
• İnat – ını = İnadını
• Geçit – e = Geçide
• Kanat – ına = Kanadına

Sonu “k” ile biten kelimelere örnekler:

• Kelebek – e =Kelebeğe (Ünsüz yumuşaması)
• Ekmek – i = Ekmeği
• Kirpik – inde = Kirpiğinde
• Tüfek – e = Tüfeğe
• Kazak – ım = Kazağım
• Sağlık – ınız = Sağlığınız
• Bayrak – ımız = Bayrağımız
• Kayık – a = Kayığa
• Yaprak – ın = Yaprağın
• Kitaplık – a = Kitaplığa
• Gözlük – üm = Gözlüğüm
• Sözlük – e = Sözlüğe
• Kaşık – ı = Kaşığı

Not: Özel isimlerde yumuşama yapılmaz ve yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı alıntı kelimelerde de ünsüz yumuşaması meydana gelmez.

Örnekler:

• Doğru Yanlış
• Mehmet’e Mehmed’e
• Yozgat’a Yozgad’a
• Cumhuriyete Cumhuriyede
• hukuku hukuğu
• devlete devlede
• sanata sanada
• milletin milledin

Not: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olurken bazıların ünsüz yumuşaması meydana gelmez.

Örnekler:

• Doğru Yanlış
• Sütü südü (Ünsüz yumuşaması olmaz)
• Çöpü Çöbü
• Sapı Sabı
• Koçum Kocum
• Keki Kegi
• Atın Adın
• Topa Toba
• Saçın Sacın
• Kalbim Kalpim (Ünsüz yumuşaması olur)
• Ucu Uçu
• Göğü Gökü
• Dibi dipi
• Kabı Kapı (tencerenin kabı)

Bir öğretmen arkadaşımızın, daha çok ilköğretim düzeyindeki arkadaşlarımıza hitap eden ünsüz benzeşmesi ve yumuşaması ile ilgili konu anlatımını inceleyebilirsiniz.

Ünsüz türemesi

• Dilimize Arapçadan girmiş bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında eki alan sözcüğün sonundaki harf türeyerek ikizleşir. Buna “ünsüz türemesi” denir.

Ünsüz Türemesi Örnekleri:

Sır – ını = Sırrını (Sır kelimesinin son harfi “r” ünlü ile başlayan bir ek aldığı için ünsüz türemesi meydana gelmiştir.)

• Hak – ım = Hakkım
• Tıb – i = Tıbbi
• Şık – ını = Şıkkını
• Af – ı = Affı
• Had – imi = Haddimi
• Red – ine = Reddine
• Rab – ine = Rabbin
• Zam – ı = Zammı

Bazı sözcükler “etmek, olmak, eylemek” gibi yardımcı fiillerle birlikte kullanıldıklarında sözcüğün sonundaki ünsüz harfte türeme meydana gelir. Bir isim ve bir yardımcı fiille birlikte kullanılan ve ünsüz türemesi meydana gelen bu sözcükler bitişik yazılır.

Örnekler:

• Af – etmek = Affetmek
• His – etmek = Hissetmek
• Ret – eylemek = Reddeylemek
• Hal – olmak = Hallolmak
• Zan – etmek = Zannetmek

Ünsüz düşmesi

Sonu “k” ünsüz harfi ile biten sözcüklere “–cık, -cik, -cuk, -cük, -cek” küçültme eklerinden biri geldiğinde sözcüğün sonundaki “k” harfi ünsüz düşmesine uğrar.

Ünsüz Düşmesi Örnekleri

• Ufak – cık = Ufacık
• Küçük – cük = Küçücük
• Alçak – cık = Alçacık
• Minik – cik = Minicik
• Büyük- cek = Büyücek
• Sıcak – cık = Sıcacık
• Yumuşak – cık =Yumuşacık

Sonu “k” ünsüzü ile biten bazı sözcüklere “-l,-mse” yapım eki getirildiğinde sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü düşer.

Örnekler:

• Yüksek – l – mek = Yükselmek
• Alçak – l – mak = Alçalmak
• Küçük – l – mek = Küçülmek
• Ufak – l – mak = Ufalmak
• Küçük – mse – mek = Küçümsemek

Bazı birleşik sözcüklerde de ünsüz düşmesi meydana gelebilir.

Örnekler:

• Ast – teğmen = Asteğmen
• Üst – teğmen = Üsteğmen