Yeryüzünde sıcaklığın dağılışını etkileyen faktörler

Bir cismin kütlesi içinde var olan enerjiye ısı denir. Cismin sahip olduğu ısı, moleküllerin hareket etmesine neden olur. Bu hareket, enerjinin bir kısmının dalgalar hâlinde çevreye yayılmasına yol açar. Çevreye yayılan enerjiye ise sıcaklık adı verilir.

Sıcaklık ortalamalarını etkileyen faktörler şunlardır:

• Güneş ışınlarının geliş açısı
  • Enlem etkisi
  • Günlük hareket
  • Eksen eğikliği
  • Yerşekilleri (Eğim ve Bakı)
• Güneşlenme süresi
• Yükselti
• Kara ve denizlerin ısınma farkı ve dağılımı
• Okyanus akıntıları
• Atmosfer nemi
• Rüzgârlar
• Bitki örtüsü

Güneş ışınlarının geliş açısı

Güneş ışınlarının daha büyük açıyla geldiği alanların sıcaklık değerleri daha yüksek olurken daha eğik açıyla geldiği alanların sıcaklığı daha düşük değerler gösterir. Güneş ışınlarının yere düşme açısı ise aşağıdaki faktörlere bağlı olarak değişir.

Enlem etkisi: Güneş ışınlarının yere düşme açısının Ekvator çizgisinden kutup noktalarına doğru gidildikçe daralması, sıcaklığın Ekvator çizgisinden kutup noktalarına doğru gidildikçe genel olarak azalmasına sebep olur.

Günlük hareket: Gün içinde, Güneş’in doğuşundan batışına kadar geçen sürede Güneş ışınlarının geliş açısı sürekli değişir. Ekinokslarda günün en sıcak anı, Güneş ışınlarının en dik açıyla geldiği saat olan 12.00’de değil, 14.00 civarında yaşanır. Bu durum, atmosferdeki ısı birikimiyle açıklanır.

Eksen eğikliği: Eksen eğikliği nedeniyle bir noktanın Güneş ışınlarını alma açısı yıl boyunca sürekli değişir. Bu durum, dünya üzerindeki bir noktada sıcaklığın yıl boyunca değişmesine neden olur. Özellikle orta enlemlerde yer alan noktaların sıcaklığında yıl içinde belirgin değişimler yaşar. Ayrıca eksen eğikliği, aynı anda farklı yarım kürelerde birbirine zıt mevsimlerin yaşanmasına neden olur

Yer Şekilleri (Eğim ve Bakı): Güneş ışınlarının yere düşme açısını etkileyen bir diğer faktör de yer şekilleridir. Yer şekillerinin eğim durumuna bağlı olarak Güneş ışınlarının düşme açısı değişir.

Güneşlenme Süresi

Güneşlenme süresinde yaşanılan gündüz süresi, eğim ve bakı etkisi, bulutluluk durumu gibi unsurlar belirleyici birer faktördür. Dünya üzerinde Güneş ışınlarını aynı açı ile alan noktalardan, güneşlenme süresi daha uzun olanda ısı birikimi daha fazla ve sıcaklık ortalaması daha yüksektir.

Yükselti

Havanın sıcaklığı troposferde yükseklik arttıkça düşer. Yükseltiye bağlı sıcaklığın düşme oranı enleme, mevsime ve atmosferdeki nem oranına göre değişir. Gün içinde gece ile gündüz arasında oluşan günlük sıcaklık farkı, atmosfer yoğunluğu ve nem miktarının fazla olması nedeniyle, deniz seviyesine yakın yerlerde azdır. Yüksek yerlerde ise atmosfer yoğunluğunun ve nemin azalmasına bağlı olarak günlük sıcaklık farkı belirgin şekilde artmaktadır. Örneğin ekvatoral bölgenin kıyı kesimlerinde günlük sıcaklık farkı 4-5⁰C iken yükseltisi fazla olan Tibet Platosu’nda günlük sıcaklık farkının 50⁰C’ye çıktığı gözlenmektedir.

Kara ve Denizlerin Isınma Farkı ve Dağılımı

Kara ve denizlerin özgül ısıları birbirinden farklıdır. Güneş ışınları, kara üzerinde en fazla bir metre derinliğe kadar etki ederken denizlerde yaklaşık iki yüz metre derinliğe kadar etkide bulunur. Bu nedenle karalar daha çabuk ısınır ve daha erken soğur. Denizler ise daha yavaş ısınır ve daha geç soğur. Bu durumun etkileri şunlardır:

• Yeryüzünde, yıl içinde en düşük ve en yüksek sıcaklık değerleri karalar üzerindedir.
• Denizden esen rüzgârlar yaz mevsiminde serinletici, kış mevsiminde ılıtıcı etki yapar.
• Kuzey Yarım Küre’de karalar üzerinde sıcaklık ortalaması temmuz ayında en fazlayken ocak ayında en azdır. Denizlerde ise sıcaklık ortalaması ağustos ayında en fazlayken şubat ayında en azdır.
• Kıyı kesimlerde, deniz etkisi nedeniyle yıllık sıcaklık farkı iç kesimlere göre daha azdır.

Okyanus Akıntıları

Okyanuslarda çeşitli nedenlerle oluşan ve geniş bir kıyı kesimini etkisi altına alan su hareketlerine okyanus akıntıları denir. Okyanus akıntıları, geldiği yerin sıcaklık özelliklerini ulaştığı kıyılara taşır. Bu yönüyle özellikle okyanus kıyılarında sıcaklığı belirleyen önemli etkenlerdendir. Dünya üzerinde etkili olan başlıca okyanus akıntıları aşağıdaki haritada gösterilmiştir

Atmosfer

Nemi Dünya üzerinde, su buharının (nemin) yoğun olduğu yerlerde ısınma ve soğuma yavaş gerçekleşir. Bu nedenle gece ile gündüz ve yaz ile kış arasındaki sıcaklık farkı az olur. Örneğin Türkiye’nin kıyı kesimlerinde atmosferdeki nem oranının iç kesimlere göre fazla olması, kıyı kesimlerinde günlük ve yıllık sıcaklık farklarının iç kesimlere göre daha az olmasına neden olur.

Rüzgârlar

Rüzgârlar hava kütlelerinin özelliklerini yeryüzünde yatay ve dikey yönde taşır. Dolayısıyla hava kütlesinin sahip olduğu sıcaklık özelliği rüzgârın etkisiyle başka yerlere ulaşır. Böylece rüzgârlar ulaştığı yerin sıcaklık durumunu etkiler. Örneğin Türkiye, kuzey yönünden esen bir rüzgârın etkisi altına girdiğinde bu rüzgârın ulaştığı yerlerde sıcaklık değerleri düşer.

Bitki örtüsü

Bitki örtüsü, bulunduğu yerin gündüz fazla ısınmasını engellerken gece de ışıma ile ısı kaybının fazla olmasını önler. Bu nedenle gece gündüz arası sıcaklık farkı bitki örtüsünün sık olduğu alanlarda seyrek alanlara göre daha azdır.