Kutadgu Bilig ve Dîvan-ı Lügati’t- Türk’e göre eğitim ve bilim

İlk Türk İslam edebî eseri olarak kabul edilen Kutadgu Bilig’de, mutluluğun temel şartının bilgiye bağlı olduğu ifade edilmiştir. Bu kitaba göre insan bilgili olursa uygun davranışları anlar ve yapar. Uygun davranışları yapan kişi de mutlu olur. Kutadgu Bilig’de bilginin önemi, “Bilgi ile göğe yol bulunur.” sözleri ile ifade edilmiş, çocuk eğitimine ayrı bir önem verilmiş, çocuklara erdem ve bilginin öğretilmesi gerektiği belirtilmiştir. Yusuf Has Hacip; “Arapça ve Farsça kitaplar çoktur. Bizim dilimizle bütün hikmetleri toplayan (kitap) budur. Bu Türkçe koşukları yazdım sana, okurken unutma dua kıl bana.” diyerek Türkçeye verdiği önemi belirtmiştir. Yusuf Has Hacip’in yazdığı Kutadgu Bilig’de kullanılan kelime sayısı üç bin civarındadır. Bu kadar kelime içerisinde dört yüz yirmi Arapça ve seksen altı tane de Farsça kelime vardır. Herkesin anladığı bir Türkçe ile yazılan bu eser, İslam öncesi Türk dilinin gücünü de göstermektedir.

Kâşgarlı Mahmud’un yazdığı Dîvan-ı Lügat’it Türk adlı eser, Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmış ve eğitim tarihimizin en önemli eserleri arasında yer almıştır. Bu eser sadece bir sözlük değil, Türklere ait ilk haritanın da yer aldığı ve kadim Türk kültürünün anlatıldığı bir eserdir. Kâşgarlı Mahmud, Türk Dili’nin önemini anlatmak için günlük hayattan, atasözlerinden ve manzum eserlerden alıntılar yaparak eserini zenginleştirmiştir. Bu eserde 7.500 Türkçe kelimenin Arapça karşılığı verilerek açıklanmış, Türkçenin öğretimi konusunda ses düzenine önem verilmiştir. Dönemin Türk boylarının şive ve ağızları da yansıtılan bu eserde, kelimelerin cümle içinde kullanılmasına yönelik örnekler de verilmiştir. Karahanlılar Dönemi’nde yaşayan Yusuf Has Hacip ve Kâşgarlı Mahmud’un çalışmaları, Türk Dili’nin gelişip zenginleşmesi, dil birliğinin sağlanması ve Türkçenin o dönemde bilim dili olduğunu göstermesi bakımından önemlidir

Kâşgarlı Mahmud’a göre Türkler bilime bilig derlerdi. Türklerin bilime verdiği önem, Dîvan-ı Lügati’t Türk’te, “Devlet alameti bilgidir.” şeklinde ifade edilmiştir. Dîvan-ı Lügat’it Türk’te kitap yazılması ve okunması ile ilgili kırk kadar örnek cümlenin yer alması, Türklerde okuma ve bilgi edinme geleneğinin çok eski dönemlerden beri var olduğunu göstermektedir.