Peri bacaları hakkında neler biliyorsunuz

Peri bacaları, yağmur rüzgar ve sel sularının tüflerden oluşan yapıyı aşındırarak gerçekleşen koni biçimindeki oluşumdur. Peri bacaları kule şeklinde olan bu oluşumların tepelerinde kaya bloku bulunmaktadır.

Peri bacası, ince uzun, kurak havzalardan ve kırgıbayır yüzeylerinden çıkan, vadi yamaçlarından inen sel sularının yeri aşındırmasıyla oluşan bir kaya oluşumudur. Peri bacalarının gövdeleri genellikle yumuşak minerallerden ve tepesi sert, daha zor aşınan kayadan oluşur. Gövdeleri genellikle konik şekle sahiptir.

Türkiye’de peribacası oluşumları Afyon (İhsaniye-İscehisar, Özburun-Bolvadin), Aksaray (Selime-Ihlara), Ankara (AbacıKızılcahamam), Erzurum (Yoldere-Narman, Çiftlik-Aşkale, BalıklıUzundere), Horasan-Karakurt arasında, Kayseri (Soğanlı-Yeşilhisar), Kırıkkale (Hasandede), Uşak (Kayaağıl), Manisa (Durhasan-Demirci, Yurtbaşı-Kula), Kütahya(Yeniköy-Simav), Van (Yavuz-Başkale) gibi muhtelif yerlerde vardır. Bu yörelerdeki peribacaları sınırlı bir alana sahiptir. Ürgüp-Uçhisar-Avanos üçgeni arasında kalan vadilerde, Ürgüp-Şahinefendi arasında, Çat kasabası civarında, Kayseri-Soğanlı vadisinde ve Aksaray Selime Köyü civarında yaygındır.

Erciyes, Melendiz, Hasandağ ayrıca bugün aşınımla ortadan kalkmış olan başka merkezlerden çıkan malzeme kuzey-güney yönünde 170 km, batıdan doğuya 150 km kadar sürüp giden alanı biçimlendirmişlerdir (Tuncer, 2000; 27). Volkanik faaliyet Üst Miosen’den Holosen’e kadar sürmüştür. Bu faaliyet sonucunda kalınlığı 400 metreye ulaşan tüf, tüfit ignimbrit, kumtaşı, kiltaşı, kalker ve marnlardan oluşan Ürgüp Formasyonu olarak nitelendirilen volkanosedimenter birim oluşmuştur. Üst Pliosen-Pleistosen’de Kızılırmak ve kolları volkanik araziye yerleşerek kanyonlar oluşturmuş ve yamaçlarında peribacaları ile badlands topografyası gelişmiştir.

Peri bacaları nasıl oluştu

Peribacalarının oluşumunda, sahanın bilhassa jeolojik, jeomorfolojik ve klimatolojik özellikleri önemlidir. Kaya türü, ardalanma düzeni, tabaka eğimi, çatlak sistemi ve petrografik yapı oluşumda etkili olan jeolojik özelliklerdir. Sahanın jeomorfolojik gelişimi ile peribacası oluşumu arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Peribacaları gelişebilmesi için aktif bir yamaç şekillenmesine ihtiyaç vardır. Litolojik birimlerin ise bu yamaç üzerinde yüzeylenmesi gereklidir.

Peribacaları, özgün jeolojik yapı üzerinde jeomorfolojik süreçlerin etkisiyle meydana gelmiş yer şekilleridir (Emre ve Güner, 1988; 27).
Peribacaları, kurak ve yarı kurak morfoklimatik yörelere özgüdür. Bu nedenle iklim koşulları önemlidir. Şiddetli sağanak şeklinde düşen yağışlar, sel tipi akışlara neden olmakta, formasyonu oluşturan tabakaların arasındaki direnç farklılığından yararlanarak selektif aşındırma yapmakta, böylece yamaçlar dikey ve yatay yönde aşındırılarak peribacaları gelişmektedir. Uçhisar-Nevşehir-Avanos-Ürgüp çevresindeki peribacaları Kızılırmak Nehri ve kollarının oluşturduğu kaide seviyesine göre teşekkül etmiştir.

Peribacaları en iyi şekilde yatay yapılı piroklastik materyalin bulunduğu alanlarda görülür. Yamaç eğimi yüzde 70-80’den fazla olursa yamaçta badlands topografyası gelişir.

Rüzgârın bu şekillerin oluşumu üzerinde etkisi tam olarak tespit edilememiştir. Bununla birlikte araştırmacılardan bazıları, peribacalarının şekillenmesinde, şiddetli rüzgârların ve özellikle taşıdığı küçük tanelerin sürtünmesiyle oluşan erozyonun da bir ölçüde etkili olduğunu ileri sürmektedir.

Peribacaları gövde ve başlık (şapka, takke) olmak üzere iki kısımdan oluşurlar. Peribacası oluşumunda litolojik birimlerin direnç farklılıkları oldukça önemlidir. Başlığı oluşturan litolojik birim gövdeyi oluşturan birime göre aşınıma karşı daha dayanaklıdır. Gövde genel olarak tüf, ignimbrit ve tüfitlerden başlık kısmı ise bazaltik, andezitik, dasitik kökenli dirençli kayaçlardan yapılıdır. Dirençli unsurun bulunmadığı yerlerde badlands topografyası gelişmektedir.

Peribacaları, uzun ömürlü şekiller değildir. Peribacasını oluşturan süreçler aynı zamanda onların tahribine ve ortadan kalkmasına da yol açmaktadır.

Peribacaları dört aşamada meydana gelmektedir:

İlk aşama: Dirençsiz volkanik depo ve tüflerin taşınması, sert lahar ve ignimbritlerin yamaçta açığa çıkması,
İkinci aşama: Lahar ve ignimbritlerin zayıf hatlar ve çatlaklar boyunca yüzeysel akışlar ve akan sular tarafından küçük vadiler ve oyuntularla şekillendirilmesi,
Üçüncü aşama: Peribacalarının oluşumu. Oyuntular içinde suların toplanması erozyonu hızlandırır ve dirençli tabakadan oluşan başlık erozyona karşı altındaki tüfleri korur.
Dördüncü aşama: Tüf tabakaları aşındığı zaman başlık düşmekte peribacası yıkılmaktadır.