Dört kapı kırk makam

İslam’ı öğretmeyi kendilerine görev edinmiş; şeriat, tarikat, marifet ve hakikat şeklinde sıralanan dört kapı sayesinde dinin kolayca öğrenilmesini; kalp ve gönüllerde kalıcı olmasını amaçlamışlardır. Hacı Bektaş-ı Veli, insanın yiyip içmesini dahi dört kapıya göre açıklamıştır. Böylece o, dört kapı anlayışını günlük hayata taşıyarak insanların inanç, ibadet ve ahlak gelişimlerine olumlu katkıda bulunmuştur:

• Şeriat kapısında yiyen ve içen kişi, rızık vereni (Allah’ı) çok anar ve Yaratıcısına itaati yerine getirir.
• Tarikat kapısında yiyen ve içen kişi, yemede ve içmede israfta bulunmaz.
• Hakikat kapısında yiyen ve içen kişi ise, Hakk’ı kendi zatında bulur.”

Kaygusuz Abdal, dört kapı kırk makamı mevsimlere benzeterek açıklamaktadır.
Ona göre; kış şeriat, yaz tarikat, güz marifet ve bahar da hakikat gibidir. Burada en kıymetli mevsim olan bahar hakikate, şeriat ise tahammül edilmesi gereken bazı zorlukları nedeniyle kış mevsimine benzetilmiştir. Hacı Bektaş-ı Veli bu kırk makamı çok önemli bulmuş ve “Bunlardan biri eksik olursa olmaz.” diye belirtmiştir.

Hacı Bektaş-ı Veli’nin Makâlât'ı dört kapıdan oluşmaktadır:

Şeriat Kapısı ve On Makamı:

1. Allah’a (c.c.) ve buyruklarına, meleklere, Kur’an’a ve diğer kitaplarına, peygamberlerine, dostlarına ve ahiret gününe iman
2. İlim öğrenmek
3. Namaz kılmak, oruç tutmak, zekât vermek, hacca gitmek, cihat etmek ve cünüplükten temizlenmek (gusül)
4. Helal kazanmak ve faizi haram bilmek
5. Nikâh kıymak
6. Hayız ve lohusalıkta cinsî münasebeti haram bilmek
7. Sünnet ve cemaat ehlinden olmak
8. Şefkatli olmak
9. Temiz yemek ve temiz giyinmek
10. İyiliği emredip kötülüklerden sakındırmak

Tarikat Kapısı ve On Makamı:

1. Pirden el alıp tövbe etmek
2. Mürit olmak
3. Saç kesmek, giyim ve kuşamını döndürmek
4. Nefis savaşında olgunlaşmak, pişmek
5. Hizmet etmek
6. Havf tutmak
7. Ümit
8. Hidayet
9. Cemaat, nasihat, kanaat ve muhabbet sahibi olmaktır
10. Aşk, şevk, sefa ve fakirlik

Marifet Kapısı ve On Makamı:

1. Edep
2. Korku
3. Perhizkârlık
4. Sabır ve kanaat
5. Utanmak
6. Cömertlik
7. İlim
8. Miskinlik
9. Marifet
10. Kendini bilmek

Hakikat Kapısı ve On Makamı:

1. Toprak olmak (mütevazı olmak)
2. Yetmiş iki millete aynı gözle bakıp hiç kimseyi ayıplamamak
3. Elinden gelen iyiliği hiç kimseden esirgememek
4. Dünyada yaratılmış bütün varlıkların kendisinden emin olması
5. Mülk sahibine yüzünü sürüp, yüz suyunu bulmak (Yaratılış sebebi olan Muhammed nurunu bulmak)
6. Sohbette hakikat sırlarını söylemek
7. Seyr-u sülûk
8. Sır saklamak
9. Münacat
10. Allah’a (c.c.) vuslat (kavuşma)

Kaynak : Hacı Bektaş-ı Veli Makâlât, (Haz. Abdurrahman Güzel), s. 173-182.